Stalowe Objęcia i Pęd Ku Przyszłości: (Nie)obecny Erotyzm w Sztuce Futuryzmu

Futuryzm, który z hukiem wtargnął na scenę artystyczną Europy na początku XX wieku, był ruchem zdefiniowanym przez radykalizm. Gloryfikował prędkość, technologię, maszynę, przemoc i wojnę, jednocześnie pogardliwie odrzucając tradycję, muzea, biblioteki i – co istotne dla naszego tematu – sentymentalną miłość oraz tradycyjnie pojmowaną kobiecość. W obliczu tak agresywnego programu, nasuwa się pytanie: czy w sztuce futurystycznej, zdominowanej przez obrazy pędzących samochodów, wibrujących miast i dynamicznych maszyn, było w ogóle miejsce na erotyzm? Czy pragnienia ludzkie zostały całkowicie wyparte, czy może znalazły nowe, zaskakujące formy ekspresji, ukryte w kulcie technologii i wszechogarniającego dynamizmu? Ten artykuł to próba analizy (nie)obecności erotycznych motywów w sztuce futurystycznej, poszukiwanie śladów pożądania w erze rodzących się maszyn.

„Gardzimy Kobietą!” – Odrzucenie Romantyzmu i Kult Siły

Aby zrozumieć podejście futuryzmu do erotyzmu, należy zacząć od jego ideologicznych fundamentów, wyrażonych najdobitniej w manifestach Filippo Tommaso Marinettiego. Pierwszy Manifest Futuryzmu z 1909 roku otwarcie głosił „pogardę dla kobiety” i zwalczał wszelkie formy „moralizmu” i „feminizmu”. Tradycyjna miłość romantyczna, z jej czułością, sentymentalizmem i ideałem kobiety jako muzy czy anioła domowego ogniska, była dla futurystów synonimem słabości, przeżytkiem godnym pogardy, hamulcem na drodze ku nowoczesności. Odrzucając dziedzictwo przeszłości, futuryści odrzucali również konwencjonalne sposoby przedstawiania relacji międzyludzkich i intymności. Kult siły, agresji, szybkości i męskiej dominacji zdawał się nie pozostawiać przestrzeni dla czułości czy partnerskiej bliskości, blokując tradycyjne ścieżki wyrażania erotyzmu w sztuce.

Maszyna jako Fetysz: Czy Technologia Zastąpiła Erosa?

Podczas gdy tradycyjne obiekty pożądania były deprecjonowane, futuryści z niemal religijną czcią podchodzili do nowych bożków epoki – maszyn. Samochód wyścigowy, „którego karoseria zdobna w wielkie rury podobne do wężów o ognistym oddechu”, był dla Marinettiego piękniejszy niż Nike z Samotraki. Opisy pociągów, samolotów, fabryk w manifestach i tytułach prac futurystycznych (np. „Abstrakcyjna Prędkość + Dźwięk” Giacomo Balli) tętnią pasją, energią i fascynacją graniczącą z fetyszyzmem. Można postawić tezę, że w ideologii futurystycznej nastąpiło swoiste przemieszczenie libido: energia erotyczna, odcięta od tradycyjnych obiektów, została zainwestowana w technologię. Maszyna – symbol mocy, prędkości, penetracji przestrzeni i przezwyciężania ludzkich ograniczeń – stała się nowym, substytutowym obiektem pożądania, odbiciem marzeń o nieograniczonej potencji w erze industrialnej.

Wszechobecny Dynamizm: Witalność jako Sublimowana Seksualność?

Centralnym pojęciem estetyki futurystycznej był „uniwersalny dynamizm” – próba uchwycenia i przedstawienia wszechobecnego ruchu, energii przenikającej materię, symultaniczności wrażeń. Obrazy i rzeźby Umberto Boccioniego („Dynamizm Cyklisty”, „Jedyna Ciągła Forma w Przestrzeni”), Giacomo Balli („Dynamizm Psa na Smyczy”) czy Carlo Carrà („Pogrzeb Anarchisty Galli”) starają się oddać nie statyczny obiekt, lecz sam proces stawania się, przepływu energii, wibracji. Ta obsesyjna koncentracja na czystej witalności, na élan vital (energii życiowej, pojęcie Bergsona, który wpływał na futurystów), może być interpretowana jako forma sublimacji pierwotnych popędów, w tym popędu seksualnego. Zamiast koncentrować się na intymnym spotkaniu ciał, futuryści celebrowali kosmiczny taniec energii, w którym wszystko – człowiek, maszyna, środowisko – stapia się w jeden dynamiczny wir.

Ciało Rozpuszczone w Pędzie: Zmysłowość Nowej Ery?

Jak w tym dynamicznym wszechświecie przedstawiano ludzkie ciało? Rzadko jako stabilny, autonomiczny byt. Częściej ulegało ono fragmentacji, multiplikacji, przenikaniu przez linie sił i światło otoczenia („Dynamizm Ciała Ludzkiego” Boccioniego, „Dziewczynka Biegnąca na Balkonie” Balli). Granice między ciałem a przestrzenią, między obserwatorem a obserwowanym obiektem, zdawały się zacierać. Czy w tym doświadczeniu dezintegracji, w tym poczuciu bycia częścią większego, wibrującego strumienia energii, można doszukać się jakiejś nowej, nie-antropocentrycznej formy zmysłowości? Być może była to próba oddania ekscytacji i sensorycznego przeciążenia, jakie niosło ze sobą życie w nowoczesnym, zmechanizowanym świecie – swoisty „erotyzm” prędkości i symultaniczności, zastępujący tradycyjną intymność.

Agresja, Wojna i „Jedyna Higiena Świata”: Mroczna Strona Futuristycznej Energii

Nie można omawiać futurystycznej energii, ignorując jej mrocznego rewersu – fascynacji przemocą, militaryzmem i wojną, którą Marinetti określił jako „jedyną higienę świata”. Ta gloryfikacja agresji i destrukcji może być postrzegana jako patologiczne odwrócenie energii życiowej (libido). Zamiast tworzyć i łączyć, energia ta zostaje skierowana na niszczenie i dominację. Kult męskiej siły, pogarda dla słabości i pacyfizmu, nacjonalistyczna retoryka – wszystko to składa się na obraz ideologii, w której agresja zastępuje lub wypacza naturalne popędy, w tym również te związane z erotyzmem i prokreacją. W tym kontekście brak tradycyjnych motywów erotycznych staje się jeszcze bardziej zrozumiały – zostały one zmiecione przez falę agresywnej, militarystycznej retoryki.

Głos Kobiet w Futuryzmie? Valentine de Saint-Point i Próba Przełamania

Warto wspomnieć o postaci Valentine de Saint-Point, francuskiej artystki i pisarki, która podjęła próbę stworzenia kobiecej odpowiedzi na mizoginię Marinettiego. W swoim „Manifeście Kobiety Futurystki” (1912) i „Manifeście Futuristycznym Pożądania” (1913) odrzucała sentymentalizm i tradycyjną kobiecość, ale jednocześnie domagała się uznania kobiecej siły, inteligencji i – co ważne – prawa do pożądania (Lussuria). Chciała kobiety silnej, a nawet okrutnej, równej mężczyźnie w witalności i agresji. Choć jej wizja była kontrowersyjna i wpisywała się w ogólny kult siły, stanowiła ciekawą próbę włączenia kobiecego głosu i perspektywy pożądania (choć specyficznie zdefiniowanego) w ramy futurystycznej ideologii.

Podsumowując, tradycyjnie rozumiany erotyzm, związany z intymnością, czułością czy romantyczną miłością, jest w sztuce włoskiego futuryzmu niemal całkowicie nieobecny lub programowo odrzucony. Jednak analiza języka, tematów i estetyki tego ruchu sugeruje, że fundamentalna ludzka energia, którą można określić jako libido czy élan vital, nie zniknęła, lecz została przekierowana i przetransformowana. Znalazła swoje ujście w kulcie maszyny, obsesji na punkcie dynamizmu i prędkości, a także – w swej mrocznej odsłonie – w gloryfikacji agresji i wojny. „Erotyzm” futuryzmu, jeśli w ogóle można użyć tego słowa, byłby więc erotyzmem technologicznym, mechanicznym, energetycznym, odbiciem fascynacji i lęków człowieka wkraczającego w erę maszyn. To fascynujące studium tego, jak radykalna ideologia i gwałtowne zmiany cywilizacyjne mogą wpłynąć na najbardziej podstawowe aspekty ludzkiej psychiki i ich artystyczny wyraz.